معماری ایرانی (Persian architecture) سبکی از معماری است که در آن، پلان ساختمان اغلب به صورت متقارن طراحی میشود و دارای حیاطها و تالارهای مستطیل شکل است. وجود گنبد و ایوان در ساختمان، مقرنس، مشربیه، خوشنویسی و استفادۀ گسترده از قوس، از ویژگی و مشخصه های معماری پرشین است. این شیوه، از هندسه نمادین و فرمهایی مانند دایره و مربع استفاده میکند. معماری ساسانی با نقش برجستههای سنگ تراشیده و گچبُریهای مزین خود و همچنین موزاییکهای سنگی رنگارنگ، بخشی از معماری پرشین را در بر گرفته است. هنر و معماری پِرشین، حاصل بیش از 5000 سال تاریخ است که در سراسر منطقه گسترش یافته و تحت تأثیر هنر اسلامی است. Persian architecture بین قرن پانزدهم و هفدهم، به اوج خود رسید. چغازنبیل، مسجد طوبی شاهی، گنبد سلطانیه و مرکز تاریخی گنجه، از آثار و بناهای سبک معماری ایرانی هستند. بدرالدین تبریزی و عیسی شیرازی از معماران معروف این سبک هستند.
درباره سبک معماری ایرانی
معماری ایرانی از هندسه نمادین و فرمهای خاص مانند دایره و مربع استفاده میکند. پلانها نیز بر اساس چیدمانهای اغلب متقارن با حیاطها و تالارهای مستطیل شکل میباشد. بر اساس کاوشهای باستانشناسی، هنر Persian architecture از هزاران سال پیش وجود داشته است. این هنر همواره در طول تاریخ در مورد مسائل مختلف تکاملیافته است. تحولات مذهبی و جنگهای تاریخی، مهمترین عوامل تأثیرگذار بر این سبک بوده است. ویژگیهای منحصر به فردی در این سبک به چشم میخورد که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- محاسبات بسیار دقیق
- فرم صحیح پوشش
- طراحیهای خاص و مناسب
- رعایت مسائل فنی و علمی در ساخت سازهها
- بالکنهای مرتفع
- ستونهای بلند
جدا از این ویژگیها، خصوصیات اصلی آثار معماری پارسی که باید به آن توجه کنیم، منطق ریاضی و عرفانی آنها است. معماران ایرانی از دیرباز به حیاطها، باغها، هشتیها، ایوانها و آلاچیقهایی که سراها را احاطه کردهاند، گرایش داشتهاند و این بخشی از منطق ایرانیان بوده است.
سبک معماری ایرانی مرزهای جغرافیایی را نیز درنوردیده است. طوریکه در سایر نقاط جهان در گسترهای وسیع، از سوریه تا شمال هند و مرزهای چین، آثاری بر اساس اصول معماری پرشین وجود دارد. Persian architecture در طول عمر خود تغییرات موقتی تجربه کرده که ناشی از درگیریهای داخلی و تهاجمات خارجی بوده است. اما با وجود همه آن تغییرات، سبک منحصر به فرد خود را به عنوان نماد مهم ایرانی حفظ کرده است. سبک ایرانی تفاوت قابلتوجهی با سبک معماری اسلامی دارد و تأثیر زیادی بر آثار معماری در سراسر جهان اسلام داشته است.
ویژگیهای معماری ایرانی چیست؟
در سبک پرشین، برخی از ویژگیها مانند استفاده از گنبد، مقرنس و ایوان در نگاه اول قابل تشخیص است. این ویژگیها نهتنها عناصر تزیینی ظریف هستند، بلکه نماد الهی و اغلب بازتابدهنده عقاید اسلامی محسوب میشوند. بازدیدکنندگان میتوانند تنوع این عناصر را در بیشتر آثار معماری ایران ببینند. ویژگی های این سبک عبارتست از:
- وجود ایوان یا رواق در ساختمان
- استفاده گسترده از قوس
- باغها، فوارهها و استخرها
- وجود گنبد در سازه
- تقارن
- مقرنس
- مشربیه
- خوشنویسی
1- ایوان (رواق)
ایوان به فضایی طاقدار گفته میشود که از یک طرف به حیاط راه مییابد. این سبک فضا در ایران پیش از اسلام توسعه یافت و در معماری تاریخی و شاهنشاهی از آن استفاده میشد. سپس در در دوران اسلامی نیز همچنان مورداستفاده قرار گرفت.
2- استفاده گسترده از قوس
بنای معروف مسجد جامع اصفهان نمونهای است که استفاده از قوس در سازه بنا را به خوبی نشان میدهد. اجرای قوس در ساختمانها، به دلایل زیباییشناسی و همچنین برای قرار دادن پنجرهها و کاهش میزان تابش نور خورشید به داخل ساختمان رواج داشت.
3- باغها، فوارهها و استخرها
آب، نقش اساسی در طراحی ایرانی دارد. هزار سال قبل از اختراع اولین پمپ آب، کارشناسان کشاورزی ایرانی قنات را بر اساس قوانین هیدرولیکی خود ایجاد کردند. از این رو، در ایران، باغها و حوضها همواره با فوارههایی همراه بودهاند. در معماری سنتی ایرانی مانند مسجدها، مدارس و خانهها از فواره زیباییشناسی میشده است.
4- گنبد در معماری ایرانی
سنتِ ایرانیِ گنبد سازی به اولین معماری بینالنهرین (3000 سال قبل از میلاد) برمیگردد. یعنی زمانی که به دلیل کمبود چوب در بسیاری از مناطق فلات ایران، گنبدها جزء لاینفک ساختمانها شدند. گنبدها با جنبه الهی زندگی در ارتباط بودهاند. زیرا شکل دایرهای آنها نمایانگر کمال، ابدیت و بهشت است. در دوره ساسانیان گنبدها به طور گسترده در بناها متداول شدند و در دورههای بعد، تکامل پیدا کردند. تا اینکه در دوران صفویه (1501–1732) آخرین نسل گنبدهای ایرانی با نمای پیازی متمایز و کاشیکاریهای شگفتانگیز شکل گرفتند.
در طراحی شهری ایرانی، گنبدها در عبادتگاهها و اماکن عمومی اعم از بازارهای سنتی، کاروانسراها، مدارس و حمامها استفاده میشدند. آنها به گونهای طراحی میشدند که از نقاط مختلف شهر یا روستا قابل مشاهده باشند. گنبدها معمولاً دو پوسته هستند. پوسته داخلی برای تحمل وزن سازه طراحی میشود. پوسته بیرونی، هم بهعنوان یک عنصر تزئینی و هم بهعنوان عایق در برابر عناصر مختلف عمل میکند. گنبدها بهواسطه شکل آیرودینامیکی که دارند، موجب پایداری سازهها میشوند.
ویژگی بارز گنبدهای ایرانی که آنها را از آن گنبدهای دنیای مسیحیت یا امپراتوری عثمانی و مغول جدا میکند، استفاده از کاشیهای رنگارنگ بود که داخل گنبد، همانند نمای بیرونی گنبد با آن پوشانده میشد. استفاده از گنبد در سازه های ساختمان ها در اصفهان شایع شد و به دهها گنبد رسید و شکل آبی مشخص بر خط افق شهر غالب شد. این گنبدها با انعکاس نور خورشید، مانند جواهرات فیروزهای درخشان به نظر میرسند و مسافرانی که جاده ابریشم را از ایران طی میکردند، از کیلومترها دورتر آن را میدیدند.
5- تقارن
در میان سبک های معماری جهان، سبک Persian بهطور گستردهای از هندسه نمادین و از فرمهای نابی مانند دایره و مربع استفاده کرده است. همچنین اغلب پلانها با حیاطها و تالارهای مستطیل شکل بهصورت متقارن چیده شدهاند. در دوره ساسانی آثار معماری با نقش برجستههای سنگ تراشیده یا گچبُری تزیین میشدند. همچنین از موزاییکهای سنگی رنگارنگ استفاده میگردید.
6- استفاده از مقرنس
مقرنسها معمولاً در قسمتهای زیرین گنبدها، آویزها، قرنیز، قیچیها و طاقها بهکار میروند و اغلب در محراب مسجدها دیده میشوند. آنها میتوانند کاملاً زینتی باشند یا به عنوان سازههای باربر عمل کنند. ابتداییترین اشکال گنبدهای مقرنس که در منطقه بینالنهرین یافت شدند، عمدتاً ساختاری بودند.
7- مشربیه
مشربیه بیشتر در خانهها و کاخها استفاده میگردید. هرچند گاهی در ساختمانهای عمومی مانند بیمارستانها، مسافرخانهها، مدارس و ساختمانهای دولتی نیز استفاده میشد. این ویژگی از سبک معماری ایرانی اغلب در خانههای طبقات بالای شهری وجود داشته است. مشربیه در عراق، ایران، شام، حجاز و مصر بسیار رایج بود.
8- خوشنویسی
اشتیاق ایرانیان به استفاده از خط بهعنوان یک اثر هنری، به دوران پیش از اسلام برمیگردد. همچنین با تشویق اسلام به رواج هنر خوشنویسی بر آثار معماری، این ویژگی از عصری به عصر دیگر و از سبکی به سبک دیگر توسعه یافت.
معماری ایران باستان
هنر و سبک معماری ایرانی در اوایل متأثر از تمدنهای قدیمی ایلام و سوسیانا در منطقه بینالنهرین بود. معماری دوره باستان با سرامیکهای باشکوه تخت جمشید و شوش شناخته میشد. در آن زمان، کاسهها و جامهای بزرگ و هنر سه بُعدی رایج بود. یونسکو، ایران را بهعنوان یکی از مهدهای تمدن میشناسد. این امر بدون معماران بااستعداد ایرانی که توانایی ایجاد تأسیساتی فراتر از زمان خود را داشتند، ممکن نبود. در ایران باستان، معماران بهاندازه کنونی شناختهشده نبودند، اما مطمئناً سزاوار این همه شهرت هستند. برخی از آثار مهم که توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی به رسمیت شناختهشدهاند، عبارتند از:
- پاسارگاد در فارس.
- پرسپولیس در فارس.
- چغازنبیل در خوزستان.
- تخت سلیمان در آذربایجان غربی.
- کتیبه بیستون در کرمانشاه.
دلیل ماندگاری بناهای باستانی ایران را میتوان استفاده از تکنیکهای ماهرانه و ابزارهای خاصی دانست که مورد استفاده معماران ایرانی بوده است.
سبک معماری پرشین قبل از اسلام
سبک معماری ایرانی قبل از اسلام به دو سبک «پارسی» و «اشکانی» تقسیم میشود. سبک پارسیان اولین سبک معماری در ایران میباشد که از دوران هخامنشیان تا حمله اسکندر (از ششم تا چهارم پیش از میلاد) شروعشده است. ازجمله ویژگیهای اصلی معماری پارسیان میتوان موارد زیر را نام برد:
- فضاهای مستطیل شکل با تالارهای ستوندار
- ساخت بناها روی سکو
- سبک درونگرا
- استفاده از سقفهای چوبی، سنگهای تراشیدهشده، سرستون
- تزئین سردر و کاشی لعابدار در بخشهای داخلی
همانطور که از نام آن پیدا است، سبک اشکانی، معماری مورداستفاده اشکانیان میباشد. این سبک شامل موارد زیر است:
- تنوع در نقوش
- سبک درونگرا
- تقارن در ساخت کاخها و معابد
- افزایش ارتفاع ساختمانها، طاقها و گنبدهای منحنی
- قیچیهای زیر گنبدها
- استفاده از مصالح محلی مانند قلوهسنگ، خشت، آجر، گل و گچکاری
در سبک معماری ایرانی قبل از اسلام، دیوارها و سقفها با حکاکیها، نقاشیهای دیواری و سایر المانها مزین میگشتند. بهطور کلی، کف و دیوارها معمولاً با موزاییک در مقیاس بزرگ تزئین میشدند. معمولاً بهجای حکاکی گچ کاریها، از قالبگیری استفاده میکردند. از این رو، نقوش به صورت مکرر و طولانی ایجاد شدند.
این سبک معماری قبل از اسلام حتی مدتها پس از پایان امپراتوری ساسانیان و علیرغم ظهور اسلام، بهطور گسترده مورداستفاده قرار میگرفت. با ورود اعراب به سرزمین ایران در سال 637، معماری اسلامی شکل گرفت. پس از آن، هنرمندان مسلمان با توجه به ویژگیهای هنری پیشین به ویژه معماری ساسانی، اشکال، ساختمانها و بناهای جدیدی معرفی کردند. ساختمانهایی از قبیل مسجد، مدرسه، پل، قلعه و کاروانسرا از آن دسته بودند.